This benefit of seeing... can come only if you pause a while, extricate yourself from the maddening mob of quick impressions ceaselessly battering our lives, and look thoughtfully at a quiet image... the viewer must be willing to pause, to look again, to meditate.
Dorothea Lange
The poetic act consists of suddenly seeing that an idea splits up into a number of equal motifs and of grouping them; they rhyme.
Stephane Mallarmé
The art of contemplation is hard. Gazing creatively at the world demands austerity, the ability to engage in uninterrupted, serious reflection; the reward will be... only the pleasure of knowledge and growth, of touching the universe at a deeper level.
Novalis
Verwikkelde lyn, die laaste bundel wat nog in Spanje voltooi is, bevat 'n hele aantal kunsteoretiese verse, ars poeticas, onder meer “Die blaar”, “Teesuiker”, “Daad en beskouing” & “Sonkol op 'n wingerdstam” (die “verwikkelde lyn” kan natuurlik ook verwys na Cussons se hantering van die digterlike versreël). In hierdie artikel wil ek in meer detail kyk na “Die blaar” & hoe dit aansluit by Cussons se poëtiese praktyk (sien "Sheila Cussons: Fabrieksgeheime").
Haar beskouing van die skryfproses word onder meer gevoed deur haar belangstelling in die visuele kuns, & by haar is die visuele dan ook die primêre sintuig. Sy is van meet af aan & by uitstek digter van die fel belewenis, die intens-deurvoelde, -deurdagte emosie. Sélf praat sy van:
die sagte vyf sluitspiere wat sintuie is
laat die buite net bietjies binne
keer dat ek nie ken soos ’n engel ken nie
my staat te delikaat om meer te kan duld
as sypelweet”
(“Die druif: Membraan)
En elders:
Van die vyf sintuie
is die oë die baas
en daarom sal hy bly
omdat ek gesien het
(“Die pruim”, Die heilige modder)
In 'n vers soos “'n Sny brood” is daar die besef dat ons die wêreld deur die sintuie verken & verstaan. Maar eers wanneer die kunstenaar die regte woord vind vir wat andersins “legio en subtiel” is, eers dán
maak elke
duister en tergende en verwikkelde
ding meteens verbasend sin.
(Die sagte sprong, 53)
Wat nie beteken dat die brein, die intellek, nie ook weldeeglik in die spel kom nie. Sy skryf wat getipeer kan word as beeld-gedig waar hart & brein in waaghalsige ewewig verkeer:
Ek het nog altyd my woorde vertrou,
hulle laat begaan
agter hulle eie instink aan –
behalwe dat ek altyd meedoen,
gewiekte angs in vervoering,
valk in valkenier –
tót ek dit in my besit het:
die ontskuilde, begeerde, bonsende sin.
(“Jag”, Die heilige modder, 45)
Reeds in “Stillewe” skryf sy boeiend oor die relasie tussen teken & skryf, uiteindelik ook tussen kuns & beskouing:
Vierkant, wat ons altyd gou teken
óm die ontwykende en om die sfeer
te beredeneer, toon kleure en volumes
in verhouding tot mekaar, komposisie
op 'n vlak wat gaan lyk na 'n ruimte.
En woorde staan op 'n vlak
wat 'n ruimte gaan word en nie gaan stil
leef nie maar kwellend.
(Die swart kombuis, 59)
Terwyl “Die wond wat dink” in die teenstelling tussen Adam & Aquinas, (“Adam het God gesien maar Aquinas / het Hom bepeins” – kursivering van my) 'n verdere variasie op die tema bring:
...Adam was ongerep maar Aquinas
van die skitterende wond, 'n heilige.
(“Die wond wat dink”; Die skitterende wond, 28)
Waar Eybers se bekende dictum, “eers teorie, / dan bloedende praktyk” (1), kousaliteit veronderstel, is daar by Cussons eerder 'n element van misterie in die spel, van 'n aandagtige wag, van woorde wat beweeg "een ontvangende grenslose Aandag in" (“Los”, Verwikkelde lyn, 29). Haar beste verse sal met groot vrug vergelyk kan word met dié van Gerard Manley Hopkins, 'n digter met wie sy 'n geestelike & intellektuele verwantskap gevoel het. Sy invloed kan verál in haar lang, uitgebreide, komplekse sintaksis afgelees word.
In “Die blaar” word “kuns en beskouing” as een & dieselfde aktiwiteit beskou: of dit Kirilof se kontemplasie van 'n enkele blaar is, of Monet wat obsessief “dieselfde mure, dieselfde hooimied / ... deur/duisende verskuiwings van lig en seisoene” deurvors, albei poog om deur 'n gerigter waarneming “die virginale essens” te probeer peil van dit waarna daar gekyk word, met altyd die gewaarwording dat daardie essensie, daardie éérste kyk na iets wat oorbekend is (daarom “virginale essens”) immer “lob binne lob binne lob/die verkenning bly ontwyk”.
Kuns en beskouing is êrens één aktiwiteit.
Kirilof het hom aan sy blaar:
“ek praat van ’n blaar, ’n groen blaar, effens bruin
aan die randjies”, skoon uit die tyd uit verkyk;
Stawrogin het gedink hy is gek –
Monet het dieselfde mure, dieselfde hooimied,
altyd die sogenaamde dieselfde, deur
duisende verskuiwings van lig en seisoene met alles
in sy vorsende vermoë deursoek op soek na die kern,
die virginale essens wat lob binne lob binne lob
die verkenning bly ontwyk –
Vlugtige aandag glíp, verwylende aandag wórd;
die een bly kliphuids heel, die ander brokkel, week,
syg weg, en stoot ’n oerwoud oë uit eie kompos op.
Niks is geskep en klaar, maar verbrei oneindig
genuanseerd die eie aard om eie aard; daar is geen
grens aan ’n blaar effens bruin om die randjies;
nóg blaar nóg bruin is ooit finaal –
Lob binne lob binne lob: die verste ruim is die ui nog nie:
die woord, die sin begin in die wegsterf van die vokaal.
Die WAT (2) gee vir “beskouing” die volgende tersaaklike verklarings: oorweging & beoordeling; bespiegeling; opvatting, mening; &, godsdienstige oorpeinsing (in mistieke sin), kontemplasie.
Wat Cussons in die openingsin van die gedig wil suggereer, is dat kuns & beskouing (teorie & praktyk?) in sekere omstandighede (want “êrens” veronderstel & tyd & ruimte) een aktiwiteit kan wees. Die vereistes vir hierdie magiese toestand behels ‘'n spesifieke manier van kyk, 'n “binnesien” (“Sonkol op 'n wingerdstam”, Verwikkelde lyn, 24), 'n “sibille-blik” wat “oralsien” (“Meridiaan”, Plektrum, 19), “die implosiewe blik / betyds vang en verlos in ‘n gerigter kyk” (“Die etser”, Plektrum, 25), 'n “heldersien” (“jackson pollock”, Plektrum, 31), dat die oog as’t ware “luik-geslote ateljee” word (“En verder”, Verf en vlam, 19). In “Die blaar” beskryf sy dit as 'n “verwylende aandag” (3). Hierdie gedagte van “skerp sien” (“Die dooie bome”, Die somerjood, 23) is een wat telkens in haar uitsprake rondom skryf na vore kom. Maar by Cussons is dit geen maklike vereenselwiging mét nie, maar 'n uitvloeisel van kreatief lééf & van God sóék in alles waarna jy kyk, in 'n “roes van / dwarrelende woorde een ontvangende grenslose Aandag in” (“Los”, Verwikkelde lyn, 29).
Kuns en beskouing
Dostojefski is op 11 November 1821 in Moskou gebore in die Hospitaal vir Armes waar sy pa ook 'n militêre dokter was. Op dié manier het die jong Dostojefski op vroeë ouderdom reeds kennis gemaak met die donker kant van die menslike belewenis, met die effek van armoede, lyding, siekte, dood op die menslike psige. Dostojefski het nietemin 'n streng religieuse opvoeding gehad. Die dood van sy pa het Dostojefski diep geraak & ontnugterd gelaat met die veranderinge wat in Rusland aan die gebeur was.
“In April 1849 he was arrested in the early hours of the morning, ostensibly for a public reading of a seditious letter written by Belinsky to his erstwhile idol Gogol, though there is evidence that Dostoevsky was involved in a more serious conspiracy involving a printing press. After interrogation he was sentenced, along with other members of the Petrashevsky circle, to death by firing squad.” (4)
'n Eenvoudige teregstelling sou dit nie wees nie, daarvoor het die destydse Tsar gesorg:
He was placed in solitary confinement in the Petropavlovsky Fortress for eight months. During this time, Tsar Nikolai I changed the sentence, but ordered that this change only be announced at the last minute. On December 22, Dostoevsky and his fellow prisoners were led through all the initial steps of execution, and several of them were already tied to posts awaiting their deaths when the reprieve was sounded...
Dostoevsky's harrowing near-execution, and his terrible years of imprisonment, made an indelible impression on him, converting him to a lifelong intense spirituality and embracing of his Russian Orthodox values. These beliefs formed the basis for his great novels which were to follow (5).
Sy tien jaar in Siberië het Dostoefski van sy rewolusionêre romantiek genees & 'n soberheid & dissipline gebring waarby sy latere skryfwerk veel gebaat het.
Een van Dostoefski se donkerste werke, The devils, het in 1872 verskyn. Kirilof en Stawrogin is twee karakters in hierdie roman (Kirilof ironies genoeg 'n ateïs):
Kirillov believes that life consists of pain and suffering. He further believes that God does not exist and, therefore, anything is possible. Consequently, without the existence of God, Kirillov suggests that suicide is the ultimate expression of man transcending into a greater form, i.e. a godlike existence. He believes happiness has no bearing on one's surroundings, but rather is a state of mind. According to Kirillov, if one believes in happiness; he will be happy and there will be nothing to deny his happiness. Kirillov's understanding of God or the lack thereof allows him to be one of Dostoevsky's most powerful characters. (6)
In “Tragic rites in Dostoevsky’s The Possessed” skryf Joyce Carol Oates:
By temperament he [Kirilov] is not an unhappy man. He tells Stavrogin and Shatov that he is, in fact, very happy, as a consequence of experiencing certain ‘eternal moments’ that obliterate all disharmony. Like Prince Myshkin (and Dostoyevsky himself), Kirilov is subject to ineffable ‘mystical’ visions of the sort that sometimes precede an epileptic fit, though not necessarily; these visions have the power to reorganize the personality and to cleanse perception in such a way that the individual's ego is destroyed.” (7)
Kirilof sélf verduidelik dit as volg:
There are seconds—they come five or six at a time—when you suddenly feel the presence of eternal harmony in all its perfection. It's not of this earth, I don't mean by that that it's something heavenly but only that man, as he is constituted on earth, can't endure it. He must be either physically transformed or die. It is a clear, unmistakable sensation. It is as though you were suddenly in contact with the whole of nature, and you say, "Yes, this is the truth." When God was creating the world, He said, after each day's creation, "Yes, this is the truth, it's Good." It's not elation, really, it's simply joy.... If it lasted for more than five seconds, the soul wouldn't be able to stand it; it would have to disappear. [1962, 609] (8)
Die déúrskou van die blaar word vir Kirilof 'n mistieke ervaring, & daarmee saam ontstaan die besef dat hy gelukkig (9) is:
“Have you seen a leaf, a leaf from a tree?”
“Yes.”
“I saw a yellow one lately, a little green. It was decayed at the edges. It was blown by the wind. When I was ten years old I used to shut my eyes in the winter on purpose and fancy a green leaf, bright, with veins on it, and the sun shining. I used to open my eyes and not believe them, because it was very nice, and I used to shut them again.”
“What's that? An allegory?”
“N-no… why? I'm not speaking of an allegory, but of a leaf, only a leaf. The leaf is good. Everything's good.”
“Everything?”
“Everything. Man is unhappy because he doesn't know he's happy. It's only that. That's all, that's all! If anyone finds out he'll become happy at once, that minute. (10)
In sy mistieke vereenselwiging met die blaar was dit vir Kirilof of die tyd stilgestaan het, hy het hom “skoon uit die tyd uit verkyk”. Elders in die roman kom die stilstand van tyd & die gewaarwording van geluk weer ter sprake:
“When did you find out you were so happy?”
“Last week, on Tuesday, no, Wednesday, for it was Wednesday by that time, in the night.”
“By what reasoning?”
“I don't remember; I was walking about the room; never mind. I stopped my clock. It was thirty-seven minutes past two.”
“As an emblem of the fact that there will be no more time!” (11)
Kirilof beskryf die blaar as “a little green. It was decayed at the edges”, & 'n paar reëls verder sê hy dit was “a green leaf, bright, with veins on it”. By Cussons word dit:
... 'n blaar, 'n groen blaar, effens bruin
aan die randjies
En 'n paar reëls verder weer:
'n blaar effens bruin om die randjies
Binne Cussons se oeuvre staan die kleur bruin in die teken van aardsheid. In haar bespreking gebruik Joyce Carol Oates Andrew R. MacAndrew se Engelse vertaling, & hy vertaal dit as “yellow, with some green in it and a bit wilted at the edges” (kursivering van my) terwyl Constance Garnett (12) dit vertaal as “decayed at the edges” (kursivering van my) – 'n vertaling wat nader aan Cussons se beskrywing lê.
Vir Cussons is Kirilof se kontemplasie van die blaar & Monet se skilderwerk dieselfde aktiwiteit, 'n aktiwiteit wat sy beskryf as 'n “verwylende aandag” wat uiteindelik “'n oerwoud oë uit eie kompos” opstoot. Vir beide se soeke na die “virginale essens” is die uiteindelike besef dieselfde:
Niks is geskep en klaar, maar verbrei oneindig
genuanseerd die eie aard om eie aard; daar is geen
grens aan 'n blaar effens bruin om die randjies;
nóg blaar nóg bruin is ooit finaal –
Lob binne lob binne lob: die verste ruim is die ui nog nie:
die woord, die sin begin in die wegsterf van die vokaal.
Monet se verkenning van dieselfde gegewens deur “duisende verskuiwings van lig & seisoene” word vergelyk met die wegdop van lob na lob net om te besef “die verste ruim is die ui nog nie”; Kirilof se kontemplasie van die blaar lei uiteindelik tot die besef “nóg blaar nóg bruin is ooit finaal”. Ook vir die digter bly die skeppende aktiwiteit onvermydelik 'n verkenning van dit wat “verkenning bly ontwyk”, & ontstaan die gedig sélf eers in die “wegsterf van die vokaal”.
Die Franse Impressionis Claude Monet is gebore in Parys in 1840. Die impressionisme is 'n skilderstyl waardeur die skilder met klein kwasvegies weerkaatste lig & sy onmiddellike ‘indruk’ (impressie) van die toneel (gewoonlik ‘n buitelugtoneel) probeer weergee. Klem word gelê op kuns om die kuns self (“art for art’s sake”), & op die genot wat kuns aan beide skepper & kyker gee.
Die skilder Eugene Boudin moedig die jong Monet aan om saam met hom in die buitelug te skets & skilder, & so ontwikkel Monet dan vroeg reeds 'n fassinering met natuurlike ligeffekte, atmosfeer & kleur. Van nóg 'n mentor, die Hollandse skilder Jongkind, sê Monet: “he was from this moment my true Master, and it is to him that I owe the final education of my eye”.
Monet het graag sy skilderwerk in 'n boot gedoen terwyl hy op die Seine gevaar het. Hy is veral bekend vir sy waterlelies, die effek van lig & water.
Daar word vertel dat Monet se tuinier elke oggend vroeg met sy boot op die dam naby Monet se huis sorgvuldig die roet van verbygaande treine van individuele waterlelies afgevee, sodat die hulle in perfekte toestand is wanneer die ou meester later op sý boot uitgaan om te skilder.
The intense research of the Impressionists on light and color effects made them discover new pictorial processes where the juxtaposition on the canvas of brushstrokes of pure color will result in a "optical mixture" only in the eye of the spectator.
Working directly from nature, Monet and the other Impressionists discovered that even the darkest shadows and the gloomiest days contain an infinite variety of colors. The consequence of this can be seen in the chromatic vibrancy of Monet's canvases.
Grainstacks at The End Of Summer - Morning Effect
Tussen 1890 en 1891 skilder hy 'n reeks hooimiedens waarin die hooimiedens essensieel dieselfde bly (“dieselfde hooimied), maar die spel van lig & kleur gewissel word namate hy dit in wisselende weersomstandighede geskilder het. Op dié manier word dúúr ook gesuggereer, die verloop van tyd. Dieselfde is waar van sy studies van die Rouen katedraal tussen 1892 & 1894. Vanuit 'n kamertjie bo ‘n winkel het hy die fassade van die katedraal geskilder (“dieselfde mure”) “deur duisende verskuiwings van lig & seisoene”.
Grainstacks in The Sunlight - Morning Effect
Light is always the ‘principal character’ in Monet's landscapes, and because his purpose was always to seize a changing effect, he adopted the practice to paint the same subject under different conditions of light, at various hours of the day.
He started to paint the series of the haystacks which he continued over two years. Monet painted them in sunny or gray weather, in the fog or glazes of snow: ‘Haystacks, effects of snows, morning’ (1890), ‘Haystack, end of the summer, morning’ (1891), ‘Haystack to laying down sun close to Giverny’ (1891).
The famous series of Monet devoted to the Cathedral of Rouen under various lights was carried out from the window of the 2nd floor of a shop opposite the cathedral. He made 18 frontal views.
Changing canvas according to the light, Monet followed the hours of the day, from the early morning, with the frontage in ombré blue of fog, to the afternoon, when the sun, disappearing behind the city constructions, transformed the stone work eroded by time into a strange factory of orange and blue: ‘Rouen Cathedral, the gate and the Saint-Romain tower at dawn’ (1893-1894), ‘Rouen Cathedral, the portal and the Saint-Romain tower, full sunlight’ (1894), ‘The Cathedral of Rouen’ (1893-1894), ‘The Cathedral of Rouen in the twilight’ (1894), ‘The Cathedral of Rouen in the evening’ (1894)... (14)
Monet was meer geïnteresseerd daarin om te skilder wat hy sién, eerder as dit wat hy wéét met sy intellek. Dit was nie soseer die hooimiedens of die katedraal sélf wat Monet geboei het nie, as die subtiele verskuiwings van lig & skaduwee, van seisoene, weersomstandighede: “the building invited and challenged his ability was in the fretting of the surface as it caught the light and the profound effects of shadow in the deep recesses. The heavy grain of his thick paint gave its own animation to the façade.” (15)
Working directly from nature, he and the other Impressionists discovered that even the darkest shadows and the gloomiest days contain an infinite variety of colors. (16)
Paul Cézanne het van Monet gesê: “Monet is the most prodigious eye since there have been painters.” (17)
Rouen Cathedral - Portal In The Sun
Kirilof se mistieke vereenselwiging & Monet se obsessiewe herhaling kan ook in Cussons se “Die blaar” op verskillende vlakke teruggevind word, in die herhaling van klanke, woorde, beelde, frases, & sinskonstruksies.
Verál belangrik op klank-vlak is die herhaling van byvoorbeeld die b-klank & v-klank. Die b-klank (b-, br-, bl-), k-klank en sk-klank word veelal verbind met die aktiwiteit van “beskouing”: kuns, beskouing, aktiwiteit, Kirilof, randjies (x2), ek, skoon, verkyk, gedink, gek, verskuiwings, deursoek, soek, kern, verkenning, ontwyk, kliphuids, brokkel, week, kompos, niks, (18) geskep, klaar, vokaal, blaar (x4), bruin (x3), lob (x6), binne (x4), bly (x2), brokkel, verbrei, begin.
Monet se obsessiewe verkenning van lig & kleur word verbind met d- s- en v-klanke:
Monet het dieselfde mure, dieselfde hooimied,
altyd die sogenaamde dieselfde, deur
duisende verskuiwings van lig en seisoene met alles
in sy vorsende vermoë deursoek op soek na die kern,
die virginale essens wat lob binne lob binne lob
die verkenning bly ontwyk –
Die v-klank word egter verder deurgetrek: vlugtige, verwylende, verbrei, finaal, verste, vokaal. Wanneer Cussons kom by die twee soorte aandag, word “verwylende aandag” & die resultaat daarvan met w-klanke verbind: aktiwiteit, verskuiwings, ontwyk, verwylende, wórd, week, weg, oerwoud, woord, wegsterf.
Daar kan ook met vrug na die afwisseling van lang & kort vokale, die afspeel van ui-klanke teenoor ei-klanke (bruin, uit, duisende verskuiwings, kliphuids, ruim, ui / aktiwiteit, seisoene, eie, verbrei, oneindig), & nog vele meer, wat die vers tot digte eenheid verbind. Maar ek wil vervolgens kyk na ander vorme van herhaling.
1. Die herhaling van woorde: lob (x6), binne (x4), bly (x2), blaar (x4), bruin (x3), binne (x4), randjies (x2), aandag (x2), dieselfde (x3), eie (x2) & aard (x2);
2. die herhaling van frases: “lob binne lob binne lob” (x2), “'n blaar” (x2), “effens bruin aan die randjies” / “effens bruin om die randjies”, “eie aard” (x2);
3. die herhaling van sinskonstruksies of parallelismes: “Kirilof het hom” / “Monet het dieselfde” / “Stawrogin het gedink”, “aan die randjies” / “om die randjies”, “dieselfde mure” / “dieselfde hooimied”, “vlugtige aandag glip” / “verwylende aandag word”, “bly kliphuis heel”/ “brokkel week”, “nóg blaar nóg bruin”).
Herhaling vir die digter, soos vir Monet, het te doen met presisering, met 'n nader omskrywing, 'n strewe na finale segging. 'n Verdere faset hiervan is die gebruik van woorde met meer as een betekenis (lob, aard, klaar), die gebruik van herhaling met variasie, & die gebruik van teenstellings (vlugtig / verwylend, heel / brokkel, begin / wegsterf) waarby ek later sal uitkom.
Herhaling neem ook die gestalte aan van 'n voortdurende terugkeer na & verkenning van “die sogenaamde dieselfde” temas – sogenaamd, want nes Monet is dit telkens met subtiele klemverskuiwings, altyd 'n indringender “gerigter kyk”. By Cussons is daar van haar debuut met Plektrum 'n indringende, volgehoue besinning oor die skeppende aktiwiteit. (19)
Rouen Cathedral, Sunlight Effect
Binne bundelverband, byvoorbeeld, neem herhaling by Cussons in Die swart kombuis die vorm aan van woorde & motiewe: ou vrou, gans, werf, eiers, koek, melk; daar is die herhaling van kringe & sirkels, borde, skottels; van volkse mitologie & sprokies (sien byvoorbeeld “Die werf” waar sy die sprokiesmotiewe van Grimm & Anderson betrek, of die mitologie in “Tant Emily van Oom Naas”).
'n Vers soos ‘Bio-Christus’ suggereer dat vir die mens herhaling skering & inslag vorm van sy bestaan, & vir die kunstenaar die kern van sy aktiwiteit:
Herhaling is een
van die opvallendste kenmerke
van die biosfeer
…
ons beperkte woordeskat sal tot
aan die einde van die tyd
– tensy iets anders woorde vervang –
met telkens wisselende groeperinge
van dieselfde klanke
ons gewaarwordinge omtrent ons
omgewing steeds verrassend formuleer
(Die sagte sprong, 19)
Herhaling word vir die kunstenaar 'n poging tot al dieper vereenselwiging, tot nader presisering van wat waargeneem of beleef word. Dit lees ons al in Kirilof se beskrywing van die blaar: eers net “'n blaar”, dan meer akkuraat “'n groen blaar”, opgevolg deur 'n verdere presisering: “effens bruin aan die randjies”. By Monet word dit “dieselfde mure, dieselfde hooimied / altyd die sogenaamde dieselfde” in sy poging om met “alles / in sy vorsende vermoë” (wat impliseer die kombinasie van oog & intellek) die katedraal of die hooimiedens deur “duisende verskuiwings van lig en seisoene” weer te gee. By al drie figure is daar die begeerte om waarna hulle kyk asof vir die eerste keer, as’t ware met “virginale” oog, te sien, te verken deur “lob binne lob binne lob” – “lob” verwys hier nie net na die afskil van lae soos later opgevang deur die ui-beeld nie, maar ook na die lobbe van die brein, op die al dieper peiling ván & mét die intellek (20).
Die gebruik van teenstellings is 'n primêre digterlike procede by Cussons & in “Die blaar” vorm dit nogmaals skering & inslag van die gedig, beginnende by die openingsreël “Kuns en beskouing is êrens één aktiwiteit”.
In die eerste 5 reëls word Kirilof & Stawrogin teenoor mekaar gestel: Kirilof met sy mistieke déúrskouing van 'n eenvoudige blaar teenoor Stawrogin wat dink “hy is gek”. Gek is hy wel, maar dan in die sin van begeesterd wees, as resultaat van die feit dat hy hom aan 'n blaar “verkyk” (21) het, & dan ook “uit die tyd” uit, in 'n ander dimensie in waar tyd stilstaan.
Kirilof se blaar & Monet se skilderye verteenwoordig beide die “één aktiwiteit” waarvan daar in die openingsreël sprake is, maar staan ook teenoor mekaar in die relasie van natuurlike objek (beskouing/blaar) teenoor artefak (kuns/skildery).
Van groot belang vir Cussons is die manier van kyk, die “gerigter kyk” waarvan sy praat in “Die etser” (Plektrum, 25), die “ontvangende grenslose Aandag” waarna sy verwys in “Los” (Verwikkelde lyn, 29).
In “Die blaar” onderskei sy tussen twee soorte aandag: “vlugtige aandag” & “verwylende aandag”. Die een glip, “bly kliphuids heel”, die ander “brokkel, week, / syg weg, en stoot 'n oerwoud oë uit eie kompos op” – die enkele blaar het nou 'n “oerwoud” geword, & die stip kyk van die kunstenaar het 'n verhewigde sién geword met 'n veelheid van oë, 'n “oerwoud oë”. Die “vlugtige aandag” waarvan sy praat, is wat sy in een van haar briewe noem “vlugtige vereenselwiging”. (22)
Vir die digter, soos vir die skilder, is niks ooit “geskep en klaar” nie. Wat beide aandryf is juis dit wat “die verkenning bly ontwyk”. Kunswerk, sowel as beskouing, “verbrei oneindig / genuanseerd die eie aard om eie aard”: daar is altyd nog fýner kyk moontlik (“daar is geen / grens”); wáárna gekyk word, wát verken word, openbaar voortdurend nuwe nuanses, nuwe betekenisse, nuwe skakeringe: “nóg blaar nóg bruin is ooit finaal”. Weer herhaal die digter “lob binne lob binne lob”, wat 'n dieper delf, 'n “ín-toe duikel” (“Meridiaan”, Plektrum, 19) na die kern impliseer (“lob binne lob binne lob), maar nou word dit nie net die lobbe van die brein, die intellek nie, sy vergelyk dit nou ook met die afdop van 'n ui: die kunstenaar, die mens wat die skepping beskou & God daarin soek, of dan transmigrasie, sal nooit by 'n finale laag/lob uitkom nie: “die verste ruim is die ui nog nie”.
Maar hier keer sy die ui-beeld óm & beweeg van binne búitentoe, van iets klein, soos 'n blaar (of selfs die vokaal/klank “ui” opgeneem in “ruim”), na “die verste ruim”. Paradoksaal word die afskil van die ui, lob vir lob na die kern toe, tegelykertyd 'n uitkring na die “verste ruim”. Vir die digter kan “die woord, die sin” eweneens nooit finaal wees nie, want betekenis begin eers in die “wegsterf van die vokaal”, van die oop, durende, sigself verbreiende klank.
***
But you shall taste the true solitude of My anguish and My poverty and I shall lead you into the high places of My joy and you shall die in Me and find all things in My mercy which has created you for this end, and brought you from Prades to Bermuda to St. Antonin to Oakham to London to Cambridge to Rome to New York to Columbia to Corpus Christi and St Bonaventure to the Cistercian abbey of the poor men who labor in Gethsemani: that you may become the brother of God and learn to know the Christ of the burnt men.
Sit finis libri, non finis quaerendi. (23)
Thomas Merton
Voetnotas
1. Eybers, Elisabeth. 1990. Versamelde gedigte. Human & Rousseau ▪ Tafelberg, p. 337.
2. Snijman, F. J. (e.a.). 1976. WAT. Sesde deel. Die Staatsdrukker, Pretoria.
3. Reeds in “Die sagte sprong” (Die sagte sprong, 60) skryf sy van die “sagte sprong”, die gedagte, die insig wat uit so 'n beskouing voortkom & waarvan “die aandag nog lank daarna / die indruk behou”.
4. The Literary Encyclopedia, 05 August 2003. “Dostoevsky, Fyodor Mikhailovich (1821 - 1881)”. Beskikbaar by: ttp://www.litencyc.com/php/speople.php?rec=true&UID=1292
5. GradeSaver Inc, 1999-2003. “ClassicNotes Fyodor Dostoevsky”. Beskikbaar by:
6. Lindsay Reishman and Sandeep Oberoi, 05/02/2000. “Notes on Shatov & Kirilov”. Beskikbaar by:
7. Joyce Carol Oates. “Tragic rites in Dostoevsky’s The Possessed”. Beskikbaar by:
8. Dostoyevsky, Fyodor. 1962. The Possessed, trans. Andrew R. MacAndrew. New York, Signet edition.
9. Oates skryf: “So Kirilov in his mystical state not only knows himself happy, but believes that everyone is happy—man is unhappy, in fact, because he doesn't realize he is happy.”
Hierdie gedeelte het straks as inspirasie gedien vir Cussons se bekende “Henri Rousseau” waar die aanskoue van 'n pou meteens die spreker bewus maak van sy geluk, óf die gewaarwording van 'n gelukstaat by die spreker manifesteer in die metafoor van die pou, as “'n blou en koper floute”.
Dieselfde gedagte verwoord sy in “Besoeking” waarin sy die eweneens ‘n plotselinge gewaarwording van geluk beskryf:
Daar het so pas ‘n engel
deur my kop gegaan
terwyl ek op my rug gedink-lê het:
‘n straal versekering: ek is nie vergeet nie.
(Die heilige modder, 51)
10. Dostoyevsky, Fyodor. The Possessed. 2003. Beskikbaar by:
11. Ibid.
12. “Constance Garnett née Black born Dec. 19, 1861, Brighton, East Sussex, Eng. died Dec. 17, 1946, Edenbridge, Kent. English translator who made the great works of Russian literature available to English and American readers in the first half of the 20th century. The first to render Dostoyevsky and Chekhov into English, she also translated the complete works of Turgenev and Gogol and major works of Tolstoy.” [Encyclopædia Britannica, Inc., 2005. “Garnett, Constance (Clara)” [http://www.britannica.com/eb/article?tocId=9036099]
13. Gerondeau, Marc. “Claude Monet (1840 – 1926)”. Beskikbaar by:
14. Ibid.
15. Pioch, Nicolas. 19 Sep 2002,. “WebMuseum Monet, Claude Rouen Cathedral”.
http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth /monet/rouen/.
16. Biography Resource Center © 2001 Gale Group. “The Impressionists”. Beskikbaar by:
17. Ibid.
18. Die omgekeerde van die sk-klank kom ook voor, soos byvoorbeeld in niks, kompos, kliphuids. Die twee klanke wat die kl-klank opmaak (ook die sk-klank onder andere) word ook herhaal, maar dan geskei deur ander klanke: kliphuids / klaar teenoor Kirilof / brokkel / vokaal. Die digte netwerk van klanke in hierdie vers is te uitgebreid om binne die omvang van hierdie artikel ten volle te ontgin.
19. Om net 'n paar te noem: “Henri Rousseau”, “Pêrel”, “Twee winter-akwarelle van Amsterdam”, “Japanse skildery op sy”, “Versoek”, “By ‘n landskap van Hercules Seghers”, en “jackson pollock” in Plektrum (1970); “Hercules Seghers by ‘De Breede Rivier’”, “Digter I”, “Skelet I”, “Skelet II”, “Woord”, “Seun wat teken”, “Herinnering en bespiegeling”, & “Die meester” in Die swart kombuis (1978); “Die inkvis” in Die sagte sprong (1979); “Akwaties”, & “Taal” in Die somerjood (1980); “Op ligte fantastiese toon”, & “Enkele observasies” in Die woedende brood (1981); “My outing” in Omtoorvuur (1982); “Die blaar”, “Teesuiker”, “Daad en beskouing” & “Sonkol op ‘n wingerdstam” in Verwikkelde lyn (1983); “Die druif” in Membraan (1984); “Die pruim”, & “Jag” in Die heilige modder (1988).
20. HAT: “ronderige, hangende of uitstekende, duidelik afgesnoerde gedeelte van lewer, longe of harsings.”
21. Volgens die HAT beteken “verkyk”: te veel kyk na; met verbasing aanstaar of aangaap; opgewonde kyk na.
22. “… kýk, kyk baie lank, tot jy vergeet van álles behalwe hierdie bepaalde ding: word die sonlig, word die klip. Dis meer as vlugtige vereenselwiging met, vir ‘n oomblik: dis empatie, transmigrasie byna.” (Brief gedateer 16 Junie 1981)
23. Let this be the end of the book, but not of the search.
Bibliografie
Biography Resource Center © 2001 Gale Group. “The Impressionists”. Beskikbaar by:
http://www.biography.com/impressionists/artists_monet.html
Encyclopædia Britannica, Inc., 2005. “Garnett, Constance (Clara)”. Beskikbaar by: http://www.britannica.com/eb/article?tocId=9036099
GradeSaver Inc, 1999-2003. “ClassicNotes Fyodor Dostoevsky”. Beskikbaar by:
http://www.gradesaver.com/ClassicNotes/Authors/about_fyodor_dostoevsky.html
The Literary Encyclopedia, 05 August 2003. “Dostoevsky, Fyodor Mikhailovich (1821 - 1881)”.
Beskikbaar by: http://www.litencyc.com/php/speople.php?rec=true&UID=1292
Cussons, Sheila. 1970. Plektrum. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1978. Die swart kombuis. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1978. Verf en vlam. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1979. Die sagte sprong. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1979. Die skitterende wond. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1980. Die somerjood. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1981. Die woedende brood. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1983. Verwikkelde lyn. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1984. Membraan. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1988. Die heilige modder. Tafelberg, Kaapstad
Dostoevsky, Fyodor. 1962. The Possessed, trans. Andrew R. MacAndrew. New York, Signet edition
Dostoevsky, Fyodor. The Possessed. 2003. Beskikbaar by: http://etext.library.adelaide.edu.au/d/dostoyevsky/d72p/chapter6.html
Eybers, Elisabeth. 1990. Versamelde gedigte. Human & Rousseau & Tafelberg, p. 337
Gerondeau, Marc. “Claude Monet (1840 – 1926)”. Beskikbaar by:
http://www.impressionniste.net/monet_claude.htm
Kannemeyer, J. C. 1983. Geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur Band II. Academica, Kaapstad, p. 207.
Oates, Joyce Carol. “Tragic rites in Dostoevsky’s The Possessed”. Beskikbaar by:
http://www.usfca.edu/fac-staff/southerr/tragic.html
Pioch, Nicolas. 19 Sep 2002,. “WebMuseum Monet, Claude Rouen Cathedral”. Beskikbaar by:
http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth /monet/rouen/
Reishman, Lindsay & Oberoi, Sandeep, 05/02/2000. “Notes on Shatov & Kirilov”. Beskikbaar by:
http://community.middlebury.edu/~beyer/courses/previous/ru351/novels/devils/shatov.shtml
Snijman, F. J. (e.a.). 1976. WAT. Sesde deel. Die Staatsdrukker, Pretoria.
(c) Johann de Lange, 2010
Biography Resource Center © 2001 Gale Group. “The Impressionists”. Beskikbaar by:
http://www.biography.com/impressionists/artists_monet.html
Encyclopædia Britannica, Inc., 2005. “Garnett, Constance (Clara)”. Beskikbaar by: http://www.britannica.com/eb/article?tocId=9036099
GradeSaver Inc, 1999-2003. “ClassicNotes Fyodor Dostoevsky”. Beskikbaar by:
http://www.gradesaver.com/ClassicNotes/Authors/about_fyodor_dostoevsky.html
The Literary Encyclopedia, 05 August 2003. “Dostoevsky, Fyodor Mikhailovich (1821 - 1881)”.
Beskikbaar by: http://www.litencyc.com/php/speople.php?rec=true&UID=1292
Cussons, Sheila. 1970. Plektrum. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1978. Die swart kombuis. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1978. Verf en vlam. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1979. Die sagte sprong. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1979. Die skitterende wond. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1980. Die somerjood. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1981. Die woedende brood. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1983. Verwikkelde lyn. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1984. Membraan. Tafelberg, Kaapstad
Cussons, Sheila. 1988. Die heilige modder. Tafelberg, Kaapstad
Dostoevsky, Fyodor. 1962. The Possessed, trans. Andrew R. MacAndrew. New York, Signet edition
Dostoevsky, Fyodor. The Possessed. 2003. Beskikbaar by: http://etext.library.adelaide.edu.au/d/dostoyevsky/d72p/chapter6.html
Eybers, Elisabeth. 1990. Versamelde gedigte. Human & Rousseau & Tafelberg, p. 337
Gerondeau, Marc. “Claude Monet (1840 – 1926)”. Beskikbaar by:
http://www.impressionniste.net/monet_claude.htm
Kannemeyer, J. C. 1983. Geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur Band II. Academica, Kaapstad, p. 207.
Oates, Joyce Carol. “Tragic rites in Dostoevsky’s The Possessed”. Beskikbaar by:
http://www.usfca.edu/fac-staff/southerr/tragic.html
Pioch, Nicolas. 19 Sep 2002,. “WebMuseum Monet, Claude Rouen Cathedral”. Beskikbaar by:
http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth /monet/rouen/
Reishman, Lindsay & Oberoi, Sandeep, 05/02/2000. “Notes on Shatov & Kirilov”. Beskikbaar by:
http://community.middlebury.edu/~beyer/courses/previous/ru351/novels/devils/shatov.shtml
Snijman, F. J. (e.a.). 1976. WAT. Sesde deel. Die Staatsdrukker, Pretoria.
(c) Johann de Lange, 2010
